Lockheed Martin frustreert controle en aankoopbeleid (boekbespreking)

Eind maart is in het Verenigd Koninkrijk de tienjaarlijkse volkstelling gehouden. De organisatie 'Count me Out' heeft protesten tegen de telling georganiseerd, omdat Lockheed Martin (LM) € 170 verdiende aan de begeleiding ervan. LM is ook de de grootste wapenfabrikant in de wereld, vandaar. Het bedrijf had al ervaring in de Verenigde Staten en Canada. Informatie daarover kom ik tegen in Prophets of war van William Hartung. Een boek waarvan de centrale stelling is dat Lockheed veel te veel macht verzamelt op veel te veel terreinen. Het bedrijf produceert wapensystemen voor de ruimte, de lucht, op zee en land. Het is daarnaast actief op het tal van andere gebieden tot aan sociale zaken toe. Voor Nederland is vooral van belang dat de firma hoofdaannemer bij de productie van de JSF is.

Als ik een boek met index in handen krijg, ga meteen naar de lemma's. In dit boek kijk ik naar: Nederland, Bernhard en JSF. (Census komt niet voor.) Over de JSF is niet opvallend veel geschreven. In the Star-Telegram - de krant uit Fort Worth waar Lockheed gevestigd is – vind je minstens zoveel informatie. Toch zou het boek standaard literatuur moeten zijn voor iedereen die zich professioneel met de Nederlandse aanschaf van de straaljagers bezig houdt, zoals journalisten, politici, wetenschappelijke bureaus van de politieke partijen, activisten en wetenschappers.

Voor Hartung is de Joint Strike Fighter, Lightning II, F-35 of JSF (om gelijk maar alle nieuwe en oude namen te noemen waaronder hij bekend staat) een onderwerp binnen een groter thema. Dat is het gemarchandeer en gelobby, geheimzinnigheid, liegen, bedriegen, bedreigen, productie van falende of onzinnige producten, verspillen van belastinggeld en onderonsjes tussen militairen en politici bij het bedrijf. Kortom alles wat democratische controle en aankoopbeleid frustreert.

Het boek weegt zwaar onder de feiten en bronnen die die de schrijver in de loop van decennia heeft verzameld en die het betoog kracht bijzetten. Toch zijn het de meer algemene opmerkingen die het boek waardevol maken. Dat het F-22 gevechtsvliegtuig – ook van LM – vier keer zo duur wordt als gepland, is pas interessant als er context aan gegeven wordt: “Hoe dat kon gebeuren? Helaas heel eenvoudig. Ten eerste schreef Lockheed Martin zich in met een lage offerte, terwijl het heel goed wist dat de vliegtuigen veel duurder zouden worden dan de eerste inschattingen.” Dit principe heet buying in. Vervolgens gaan de militairen extra eisen stellen die de vliegtuigen duurder maken. Daarna berekent LM kosten voor extra's. Het is een principe dat steeds opnieuw wordt toegepast en dat steeds opnieuw verbazing oproept. Je gaat je bijna afvragen of er iets mis is met de geheugens van ambtenaren, parlementariërs en ministers die ervoor moeten zorgen dat een land zo voordelig mogelijk een nieuw wapensysteem koopt. Er zijn er wel meer mechanismen die LM nu over Nederland rolt en die in het boek genoemd worden.

Binnen het deel over de JSF had wel iets meer informatie uit de rest van de wereld kunnen staan. De JSF is een internationaal project met partners her en der in de wereld. Dat principe is gekozen om de enorme kosten uit te smeren. De aanschaf is een fors en omstreden onderdeel van de Defensiebegroting in de VS. Laat staan in andere landen. Bovendien heeft Lockheed ook elders meer invloed dan gezond is. Als het even mis dreigt te gaan door alle missers die bij de productie bovenwater komen dan organiseert het parlement in Nederland zelfs een besloten bijeenkomst met de hoofdverantwoordelijke voor het JSF-project, Tom Burbage van LM. Niet dat Burbage dan de ontbrekende informatie meeneemt die het parlement nodig heeft voor een echt oordeel over de aanschaf. Wel wordt uitgelegd waarom de problemen kleiner zijn dan voorgesteld en waarom Nederland er goed aan doet de straaljagers aan te kopen. Dat is geen lobby meer, dat is politiek-militair-industriële handje klap, waar critici buiten worden gehouden. Het is slechts één van de voorbeelden.

Nederland komt er met twee vindplaatsen in het boek bekaaid vanaf. Dat Nederland er niet echt toe doet in de militaire wereld valt wel vaker op. Dat is vandaag de dag zelfs zwak uitgedrukt met het uitstellen van de politiemissie in Afghanistan en het spelen van aangever bij het enige internationale wapenfeit van Gadaffi in de huidige oorlog; het buitmaken van een helikopter. Maar hier had ik toch meer verwacht. De eerste treffer gaat over de verkoop van Starfighters in de jaren zestig en het daarmee samenhangende corruptieschandaal. De tweede over de creatieve oplossing die de Nederlandse regering koos om Prins Bernhard maar half te straffen voor zijn scheve schaats bij de aankoop van Starfighter en Orion. Nederland staat in het boek vrijwel gelijk aan de corruptie van de Prins von Lippe-Biesterveld.

Het Nederlandse corruptieschandaal komt in het boek aan de orde als deel van een veel grotere operatie van Lockheed om tegenvallende resultaten te lijf te gaan. Het bedrijf doet dat door het fêteren van belangrijke personen in Duitsland, Japan en Italië. Nieuw is de hier beschreven informatie niet. Het hele complex aan contacten en steekpenningen is bijvoorbeeld ook beschreven in het standaard werk de Wapenindustrie/ The Arms Bazaar van Anthony Sampson, waarvan de auteur veel gebruik maakt. Hartung heeft geen nieuwe bronnen. Ook niet de later vrijgegeven telexen tussen Nederland en de VS.

Dat het gericht zijn op één bedrijf, ook al is het veruit het grootste, een nadeel heeft wordt hier wel heel duidelijk. Sampson schreef in De Wapenindustrie: “Het is zeker dat deze gebeurtenis niet eenvoudig uitgelegd kan worden met het wijzen op de meedogenloosheid van een enkel concern; men moet eerder denken aan een boom met verrot fruit, die wacht tot hij wordt uitgeschud in de schoot van een of andere firma.” Hartung laat dat grotendeels buiten beschouwing.

De schrijver heeft een vlotte pen en een zak vol anekdotes om zijn tekst te verlevendigen. In de context van de corruptieschandalen rond de verkoop van de Starfighter schrijft hij over de bijnamen ervan, vliegende doodskist en weduwemaker. Niet voor niets. In een periode van tien jaar stortte er 178 keer een neer. Hierbij kwamen 85 Duitse piloten om het leven. Vijftig Duitse weduwen van piloten spanden samen een proces aan tegen Lockheed en ontvingen $ 1,2 miljoen. 'Minder dan de kosten van één Starfighter,' zo voegt hij er kenmerkend voor zijn stijl aan toe.

Met die losse stijl kan je ook de mist ingaan. Iets verder op schrijft hij dat het maar goed is dat ze de Starfighter nooit in een oorlog gebruikt hebben. Ik herinner me de voorlichter van Defensie die in Dagblad De Stem stelde dat: “Iedere keer als Turkije bombardementen uitvoert op Koerdische doelen, vragen wij ons af of ze daarvoor “onze” Starfighters gebruiken.” Dezelfde ambtenaar meldt ook dat het ministerie niet weer wil worden geconfronteerd met een zo duidelijke schending van het Nederlandse wapenexportbeleid. Los van de constatering dat de recente ophef over Nederlandse leveringen aan het Midden-Oosten aantonen dat het weer van een zelfde laken een pak was, laat de uitspraak zien dat de Starfighter wel degelijk in een oorlog is gebruikt. Hartung heeft het later in zijn boek wel over deze bombardementen op Koerdische dorpen, maar hangt ze volledig op aan de F-16. Dit terwijl ook nog de NF-5 van Northrop gebruikt is. Een vliegtuig dat in Nederland ook werd aangeschaft na omkoperij van Bernhard. Hierover zou de Regering Den Uil de dossiers verdonkeremanen. In een boek vol feiten is het niet moeilijk fouten en aanvullingen te vinden en de inzet van ook andere vliegtuigen onderstreept zijn betoog.

Had ik het bij het nalezen van die zoektermen gelaten dan had ik niet alleen een informatief en goed leesbaar boek vol feiten onrecht aangedaan. Ik had ook een Nederland bedrijf gemist dat er in voorkomt. De werf Damen werkt gestaag aan zijn groei en levert patrouille schepen aan de Amerikaanse kustwacht, nadat Lockheed Martin en Northrop Grumman faalden een goed en zeewaadig schip te leveren. Het verhaal waarin Damen voorkomt staat in een tekst over activiteiten van LM die je niet zou verwachten zoals het automatiseren van de postbezorging, beheer van gevangenissen, post-conflict bijdragen in Afrika etc. En dus ook volkstellingen. Maar de core business blijven wapens, zoals de JSF.



Prophets of War; Lockheed Martin and the making of the military-industrial complex
William D. Hartung
Nation Books, New York, 2011
pp. 296
index
ISBN 978-1-56858-420-1

Geschreven voor Sargasso