Onderzeeboten, nodig? Deel 1: Besluitvorming

(Bijgewerkt op 1 oktober 2018. 

 Zie deze pdf voor volledige - niet bijgewerkte - tekst.)

Inleiding

Onderzeeboten zijn de zwaarbewapende ogen en oren van de krijgsmacht. De huidige zes Nederlandse onderzeeboten van de Walrus-klasse stammen uit de jaren tachtig van de vorige eeuw. In de tweede helft van het volgende decennium zijn ze aan het eind van hun levensduur. Officieel onderzoekt de regering de vervanging van de onderzeeboot Maar de marine wil gewoon nieuwe onderzeeboten. Ook de Nederlandse marine-industrie vindt dat een goed idee; het zou een forse financiële impuls geven. Maar regering en parlement zijn nog niet helemaal overtuigd. Daarom is een grootschalig voorbereidingstraject in gang gezet, inclusief een forse militaire en industriële lobby.

De Walrusklasse onderzeeboten zijn gebouwd voor verschillende watertypen qua temperatuur en zoutgehalte, en daardoor inzetbaar in verschillende delen van de wereld. Ze kunnen een veelheid aan taken uitvoeren. Ze kunnen speciale troepen stiekem aan land brengen. Ze kunnen torpedo's afvuren om vijandelijke schepen te kelderen. Ze kunnen locaties observeren en radar-, sonar en radiosignalen opvangen. En ze kunnen worden ingezet tegen andere onderzeeboten. Het is echter de vraag of voor deze capaciteiten perse onderzeeboten noodzakelijk zijn, en zelfs of al deze capaciteiten noodzakelijk zijn voor een krijgsmacht als de onze. Maar is er nog wel ruimte is voor afwijkende visies, hoewel het besluit officieel nog niet genomen is? Hoe objectief zijn de deskundigen en vindt de besluitvorming wel open plaats? 

In dit onderzoek wordt vanuit een kritisch perspectief op een rijtje gezet welke discussies er spelen en welke alternatieven er zijn. Onder meer wordt de geformuleerde behoefte geplaatst naast al aanwezige capaciteit binnen de Nederlandse krijgsmacht. Naast alle deskundigen met een militaire of wapenindustrie-achtergrond, die zonder voorbehoud doorstomen richting de aanschaf van nieuwe onderzeeboten, wordt zo'n kritisch perspectief tot nu toe node gemist.

Stop Wapenhandel is over het algemeen van mening dat het beste geïnvesteerd kan worden in zaken die oorlog en gewapend conflict voorkomen, bijvoorbeeld in maatregelen tegen klimaatverandering of in diplomatie. Als er dan toch in de krijgsmacht wordt geïnvesteerd, dan pleit Stop Wapenhandel voor terughoudendheid. De wapenindustrie zal altijd nieuwe, zwaardere en duurdere wapens blijven ontwikkelen. Maar dat levert niet per definitie meer vrede en veiligheid op.

HS1 Besluitvorming

Geschiedenis: de Walrus-affaire

De aanschaf van de Walrusklasse onderzeeboten ging indertijd niet bepaald vlekkeloos. De Nederlandse scheepsbouwindustrie werd de hand boven het hoofd gehouden en werkgelegenheidsoverwegingen speelden een bepalende rol. Dit leidde tot een forse budgetoverschrijdingen van zo'n 65 procent. De Rekenkamer, die een onderzoek instelde(1), constateerde onder meer dat nieuwbouwprojecten bij de marine ondoorzichtig geregeld waren. Reële kosten werden lang niet altijd opgenomen in de begroting en het eindresultaat was een heel andere onderzeeboot dan in de plannen was voorzien. De marine was volgens de Rekenkamer bovendien een eiland binnen de defensie-organisatie. 

De 'Walrus-affaire' zou leiden tot een vernieuwde Defensie Materieel Projecten (DMP) aanpak. Toenmalig Staatssecretaris van Defensie van Houwelingen schreef de Tweede Kamer daarover: “Het is mijn overtuiging dat het Defensie-materieelkeuzeproces een betere besluitvorming over aanschaf van defensiematerieel mogelijk zal maken, als gevolg van meer ordening, meer inzicht, tijdiger informatievoorziening, vergroting van de mogelijkheden tot beïnvloeding en een betere verwerking van alle factoren die op het materieelkeuzeproces inwerken. Het eindresultaat zal een beter afgewogen en meer verantwoord besluit zijn.”(2) De Rekenkamer stelde voorwaarden ter verbetering van projectfasering en projectorganisatie. Voor zover die nog niet zijn overgenomen, kan de Tweede Kamer die ook nu weer toepassen.

Grondwerk

Het valt te bezien of de lessen uit de Walrusaffaire hebben geleid tot meer inzicht en tijdiger informatievoorziening. Hoewel het project heel neutraal het 'Materieel Project Toekomst van de Nederlandse Onderzeedienst' heet wordt in het algemeen gesproken over 'Vervanging Onderzeeboten Walrus-klasse.' Daarmee wordt een voorschot genomen op het zorgvuldige afwegingsproces. Er is immers nog geen besluit genomen of er vervangen gaat worden. De klankbordgroep die door de minister van Defensie is ingesteld om de methode van zorgvuldige afweging te versterken(3)beschrijft welke vier opties theoretisch worden verkent: a) een 0-optie (geen vervanging) om de andere drie te kunnen vergelijken, b) andere wapensystemen voor dezelfde taken (drones, satellieten), c) een variant voor de bescherming van het eigen grondgebied (homeland), en d) een expeditionaire variant die “voorbij het Suezkanaal komen.”(4) De marine wil de expeditionaire variant hebben.

De marine is de aanschaf al jaren aan het voorbereiden, maar in stilte vanwege de economische crisis.(5) In 2016 werden de plannen in de markt gezet voor een ons-kent-ons gezelschap van militaire industrie, marinevriendelijke parlementariërs, onderzoeksinstituten en (oud-) marinepersoneel tijdens een bijeenkomst in het Haagse Nieuwspoort.(6) Over aanschaf wordt pas in 2018 besloten(7) maar het grondwerk is alvast gedaan. Na de bijeenkomst stelde de Volkskrant vooral vragen bij de kosten: “Zeker 2,5 miljard euro wil Defensie steken in de aanschaf van vier nieuwe onderzeeërs. Het is een plan waar stilletjes aan wordt gewerkt, maar onomstreden is het niet. 'Met vliegtuigen en drones ben je veel mobieler en goedkoper uit.'” Na afloop kopte De Volkskrant: “Wordt dit het JSF-debacle van de marine?“(8)

Meer capaciteiten

De marine laat er geen misverstand over bestaan: de nieuwe onderzeeboten moeten meer kunnen dan de huidige. Die zijn qua bewapening niet erg flexibel. Ze hebben een zwaar wapen, de torpedo, maar geen lichtere wapens. Ze hebben ook geen mogelijkheden voor het afvuren van Tomahawk-raketten, een ver reikend wapen dat ook tegen landdoelen kan worden ingezet. De marine wil het hele scala ter beschikking hebben. Verder wil de marine meer mogelijkheden voor het vervoer en afzetten van speciale troepen (commando's, kikvorsmannen, speciaal getrainde mariniers). En ook onderwaterdrones moeten meegenomen kunnen worden. Die moeten dan nog wel worden aangeschaft. De Minister van Defensie wil bovendien dat de nieuwe onderzeeboten ook geschikt zijn voor vrouwelijke bemanningsleden. Dat betekent extra ruimte; vrouwen en mannen zullen gescheiden slaapruimtes nodig hebben. Het expeditionaire karakter dat de marine wil handhaven voor de boten betekent eveneens meer omvang, aangezien voor het soepel duiken in water met verschillende zoutgehaltes en temperatuur – en dus andere opwaartse druk – grotere trimtanks nodig zijn. 

Hoewel er dus wordt gesproken over vervanging, worden de eisen fors opgeschroefd in vergelijking met de huidige Walrus-klasse. 

Er is nog een belangrijke eis. De Walrus ging zo'n veertig jaar mee. Dat zou ook voor de nieuwe onderzeeboten moeten gelden, maar de technologische vernieuwing gaat steeds sneller. In de komende veertig jaar zal er mogelijk drie keer een flinke aanpassing nodig zijn. De schepen moeten al tijdens de bouw op die aanpassing voorbereid worden en ook het drie keer incorporeren van de laatste technieken zal weer kosten opleveren. Vervanging is dan ook een misplaatst woord, waarschuwt Ko Colijn van instituut Clingendael.(9) Voor een paar militaire niche-capaciteiten is het risico van forse kostenoverschrijdingen – van een toch al niet geringe uitgave – bepaald niet denkbeeldig. Zelfs voormalig staatssecretaris van Defensie Van Eekelen waarschuwt daarvoor tijdens de bijeenkomst in Nieuwspoort. Je ziet al een stukje Walrus-affaire ontstaan.

Prijskaartje

De huidige vier schepen van de Walrus-klasse komen op €1.279.204.000 (prijspeil 2016).(10) Het nieuwe project valt volgens voormalig minister Hennis in de categorie '€ 2,5 miljard of meer'. Kamerleden die vroegen om meer financiële duidelijkheid werden afgewimpeld. '€ 2,5 miljard of meer' was wat de minister betreft een categorie in het aanschaftraject van de DMP en daarmee was de kous af.(11) Dat een dergelijke categorie in werkelijkheid nog niet bestaat geeft aan hoe groot het project is.

Op dit moment gaat de discussie over behoeftestelling en wordt de hete aardappel van de kosten door regering en parlement even vooruitgeschoven. Pas volgend jaar zullen de opties en bijbehorende kosten besproken worden. Toch wordt er elders al druk over gespeculeerd. Directeur Van Ameijden van de Damen scheepswerf in Vlissingen, die vrijwel alle Nederlandse marineschepen bouwt, stelde in 2015 dat je voor € 2,5 miljard hooguit drie onderzeeboten koopt.(12) Ko Colijn van Clingendael noemde een bedrag van vier miljard en voorziet een ongecontroleerd project dat ten koste zal gaan van lucht- en landmacht.(13) Dat komt overeen met de rammelende aanschaf van onderzeeboten in Spanje. Die begonnen met een begroting van € 2,1 miljard en gaan nu al € 3,9 miljard kosten.(14) De speculaties zijn nog aan de voorzichtige kant; Noorwegen plaatste onlangs een order voor kleinere onderzeeboten bij het Duitse ThyssenKrupp en had daar een bedrag van 4,3 miljard voor over.(15) In Duitsland gaan ze er van uit dat kosten bij dergelijke grote projecten altijd met 10 á 20 procent toenemen en reserveert men standaard extra budget.(16) Kamerlid Dijkgraaf van de SGP heeft het tijdens een Algemeen Overleg dan ook gevat over 2 ½ onderzeeboot. Hij vraagt maar meteen om zes stuks.(17)

Eén onderzeeboot kost dus evenveel als zeven tot tien Joint Strike Fighters. De marine vindt de kosten relatief. De schepen gaan decennia mee, dus moeten de uitgaven over een lange periode bekeken worden. Van een JSF debacle zal geen sprake zijn, want de controle is strak en van het verleden is geleerd.

Maar Dick Zandee van Clingendael vreest wel degelijk dat de Nederlandse krijgsmacht met de aanschaf zal vastlopen in de fuik van te hoge investeringen. “Het is gek om nieuwe onderzeeboten te eisen terwijl er steeds een tekort aan munitie is.”(18) Duidelijk is dat de Defensiebegroting omhoog moet voor dergelijke grote materieelprogramma's. Nu al is sprake van verdringing van basisbehoeften. Om dat argument te pareren wordt een discussie gevoerd rond het begrip basisbehoeften: volgens sommigen is een expeditionaire onderzeebootcapaciteit evengoed een basisbehoefte voor Nederland. Dat het leveren van een nichecapaciteit als basisbehoefte kan worden omschreven toont maar weer eens aan dat het gaat om de keuze over de aard van de krijgsmacht, een keuze die zelden expliciet gemaakt wordt.

Lobby

Kosten nog moeite worden gespaard om Defensie, onderzeeboten en de wapenindustrie goed in de etalage te zetten. Zo kon in 2014 een cameraploeg van productie- en marketingbedrijf In2Content meevaren met de Walrus onderzeeboot en het programma 'Onderzee' maken voor RTL7. In2Content levert sinds 2014 “exclusief aan het ministerie van Defensie scenaristen en regisseurs.”

De RTL7 productie werd gesponsord door Damen Schelde Naval Shipbuilding, Imtech Marine en Thales. “Defensie geeft een marketingbedrijf toegang tot een onderzeeboot, dat zich op haar beurt laat betalen door de maritieme defensie-industrie en het eindresultaat wordt verkocht aan RTL 7,” vat journaliste Kuijpers samen op de website van Follow the Money.(19)

Defensie-expert Margriet Drent van Clingendael vreest dat parlementariërs geen goed tegenwicht tegen de lobby van de krijgsmacht kunnen vormen: “Het wordt moeilijk voor het parlement een zelfstandige afweging te maken, gezien de dominante rol van de marine in de informatievoorziening.”(20) In een commentaar in de Volkskrant schrijft redacteur Hans Wansink:“De Tweede Kamer moet dan ook onafhankelijke expertise inhuren, zodat zij weerwerk kan bieden aan de mooie praatjes die marine officieren, scheepsbouwers en andere belanghebbenden zullen afsteken.”(21)

Als de Kamer zich in 2016 laat informeren middels een Rondetafelgesprek en een Technische Briefing met deskundigen valt op dat er vooral veel militaire kennis is verzameld en slechts twee sprekers niet uit militaire kring komen.(22) Maar de innige samenwerking tussen marine, wapenindustrie en krijgsmacht maakt onafhankelijk advies voor de Kamer dan ook moeilijk te vinden. Kennisinstituten zoals het Wageningse Marin en TNO zijn betrokken bij de ontwikkeling van de nieuwe onderzeeboten en vormen samen met industrie en krijgsmacht de zogenaamde Gouden Driehoek, met overlap en uitwisseling van medewerkers. TNO is betrokken bij de ontwikkeling van alle marineschepen van scheepswerf Damen.(23) Advies komt ook van het Dutch Onderwater Knowledge Center (DUKC), een samenwerkingsplatform onder de hoede van defensielobbyorganisatie NIVD en de intermediair tussen het Ministerie van Defensie en de Nederlandse maritieme industrie. In het DUKC zijn TNO Defensie en Veiligheid, Damen Schelde Naval Shipbuilding, Van Halteren Special Products (het vroegere NOVEK), Nedinsco, De Regt Marine Cables, EST-Floattech, Bosch Rexroth, Loggers, Verebus, Airborne Composites, MARIN, Imtech Marine, Thales Nederland en ingenieursbureau Nevesbu vertegenwoordigd.(24) Dan zijn er nog de onderzoeken door Maritiem Nederland, een organisatie die als doelstelling heeft het maritieme cluster te promoten en te versterken. Ook al niet bepaalt onafhankelijk.

In de zomer van 2016 komt wapenbeurs MAST (Maritime/Air Systems Technology) naar Amsterdam, wat gezien kan worden als een stap in het lobbytraject want “Voor onderzeeboten kun je op MAST heel wat boodschappen doen.” Volkskrantjournaliste Margriet Oostveen wil dat wel eens met eigen ogen zien, maar de beurs is 'vol'. Per ongeluk krijgt Oostveen echter een mail onder ogen waaruit blijkt dat de Amsterdamse RAI nog wel ruimte heeft. Bij de ingang van de beurs meldt men openhartig dat er 'wat twijfel' bestaat over 'de politieke kleur' van de Volkskrant. Onder de titel 'Marinegeschut,' kan Oostveen haar verhaal alsnog publiceren.(25)

Hoe succesvol de lobby is blijft onduidelijk. CDA en PvdA willen er weinig over zeggen, maar VVD'er Ronald Vuijk doet niet moeilijk: “Ik heb ze allemaal [Damen, ThyssenKrupp en DCNS] gesproken en maak vervolgens mijn eigen afweging.”(26) Van Dijk (SP) zegt last te hebben van een déjà vu door de JSF: “'Ook bij de onderzeeërs zie je dat we als Tweede Kamer voor voldongen feiten geplaatst dreigen te worden en ook nu ervaar je weer de kracht van de defensielobby. Die pakt eerst de minister in en vervolgens de regeringspartijen. Formeel heeft de Kamer het wel voor het zeggen, maar in de praktijk kun je daar grote vraagtekens bij plaatsen.'”(27) CDA'er Raymond Knops is er nog niet van overtuigd dat de Nederlandse industrie bij het project moet worden ingeschakeld, als daar een prijskaartje van een miljard extra aan hangt.(28) Knops maant wel tot meer vaart in de besluitvorming.

Als vooraar 2018 zich een kans aandient voor de consolidatie van Damen en Thales op de marinemarkt door samen met de Duitsers aan fregatten en onderzeeboten te gaan bouwen, dan wordt deze met beiede handen aangegrepen. (Zie deel 3 voor meer.)

Aanbestedingsbrief

In juni 2016 gaat de eerste aanbestedingsbrief naar de Tweede Kamer, de zogenaamde A-brief. Een A-brief gaat over het vaststellen van specifieke militaire wensen, los van kosten of platform. Er wordt nu wel degelijk vaart gemaakt, maar dat gaat dan weer ten koste van zorgvuldigheid, zo constateert de Rekenkamer(29): “de tijdsdruk die ontstond als gevolg van het besluit om de A-brief nog vóór de zomer van 2016 naar de Tweede Kamer te zenden, maakte dat deze goede governance [verbeterd na ervaringen in F-35 dossier] echter nauwelijks profijt opleverde.” De Rekenkamer verwijt de Minister ook onduidelijkheid over het gewenste materieel. De ene keer wordt gesteld dat er een expeditionaire onderzeeboot gewenst is, de volgende keer laat ze dit open. 

In deze A-brief(30) staat dat vier militaire functies moet worden ingevuld: 

a) strategische beïnvloeding,

b) grote precieze maritieme slagkracht,

c) wereldwijd verzamelen, analyseren en delen van inlichtingen en

d) Speciale Operaties.

Elders in de A-brief heet dit Sea Control en Sea Denial om aanvoerlijnen (SLOC's) over zee te beschermen. “Vanwege hun unieke eigenschappen en hun precieze slagkracht spelen onderzeeboten bij de uitoefening van deze strategische taak een voorname rol.”

Onderzeeboten, nodig?
Deel 1: Besluitvorming	Deel 2: Unieke capaciteiten	Deel 3: Industriebeleid

Eindnoten:

1) Rapport van de Algemene Rekenkamer inzake besluitvorming en uitvoering van het Walrusproject, 23 september 1985, TK 19 221, nr. 2 (http://resolver.kb.nl/resolve?urn=sgd%3Ampeg21%3A19851986%3A0005724).

2) Brief van staatssecretaris van Houwelingen over de 'Defensienota 1984,' TK 18169 Nr. 78 (http://resolver.kb.nl/resolve?urn=sgd%3Ampeg21%3A19831984%3A0006873).

3) Brief van Klankbordgroep Vervangende Onderzeebootcapaciteit aan de minister van Defensie Mevrouw J. Hennis-Plasschaert, 30 mei 2016 (https://zoek.officielebekendmakingen.nl/blg-774454.pdf).

4) Ongecorrigeerd stenogram, van Algemeen Overleg, 4 juli 2017 (https://www.tweedekamer.nl/downloads/document?id=118891eb-e248-49a7-9831-3b7321d20786&title=Conceptverslag%20Vervanging%20onderzeeboten%20.docx).

5) Jaime Karremann, 'Zij ontwerpt de nieuwe onderzeeboten', Marineschepen.nl,
2 oktober 2015  (https://marineschepen.nl/dossiers/interview-Wendy-van-den-Broek-nieuwe-onderzeeboten.html).

6) Martin Broek, 'Hoger defensiebudget voor nieuwe onderzeeboten', Broekstukken 4 maart 2016, (http://broekstukken.blogspot.nl/2016/03/hoger-defensiebudget-voor-nieuwe.html).

7) Verslag van een Algemeen Overleg, 'Toekomst van de Nederlandse onderzeedienst', 23 maart 2016 TK 34 225, nr. 12, vastgesteld 3 mei 2016 (https://zoek.officielebekendmakingen.nl/kst-34225-12.html).

8) Fokke Obbema, 'Wordt dit het JSF-debacle van de marine?', de Volkskrant, 4 maart 2016
(https://www.volkskrant.nl/binnenland/wordt-dit-het-jsf-debacle-van-de-marine~a4256428/).

9) Verslag van een rondetafelgesprek, 'Toekomst van de Nederlandse onderzeedienst', 16 maart 2016, TK 34 225, nr. 14, vastgesteld 26 april 2016 ( https://zoek.officielebekendmakingen.nl/kst-34225-14.html).

10) Prof. dr. Chris Peeters, 'De Marine en Marinebouw Cluster; Een ecosysteem onder druk', Stichting Nederland maritiem Land, mei 2017 (http://www.maritiemland.nl/wp-content/uploads/2014/07/NML-Serie-35-De-marine-en-marinebouwcluster.pdf), p. 58.

11) Zie noot 4.

12) Jaime Karremann, 'Directeur Damen Schelde over samenwerking met Saab', Marineschepen.nl, 22 januari 2015 (https://marineschepen.nl/nieuws/interview-directeur-damen-schelde-over-samenwerking-saab-220115.html).

13) Fokke Obbema, 'Defensie plant stille miljardeninvestering voor nieuwe onderzeeërs', de Volkskrant, 4 maart 2016 (https://www.volkskrant.nl/binnenland/defensie-plant-stille-miljardeninvestering-voor-nieuwe-onderzeeers~a4256434/); en Fokke Obbema, 'Wordt dit het JSF-debacle van de marine?', de Volkskrant, 4 maart 2016
(https://www.volkskrant.nl/binnenland/wordt-dit-het-jsf-debacle-van-de-marine~a4256428/).

14) Miguel González, 'New Spanish high-tech submarine has one hitch: it doesn’t fit in its naval base', El País, 18 juli 2018 (https://elpais.com/elpais/2018/07/18/inenglish/1531905099_853875.html?rel=str_articulo#1538392106329).

15) 'Norway to buy four ThyssenKrupp subs in 4.3 billion euro deal', Reuters, 22 augustus 2017 (http://www.reuters.com/article/us-thyssenkrupp-norway-submarines-idUSKCN1B21D8).

16) Zie noot 9.

17) Zie noot 7.

18) Dick Zandee, onderzoeker Instituut Clingendael, 'Opinie: Waarom zoveel haast met die onderzeeërs?', de Volkskrant, 30 maart 2016 (https://www.volkskrant.nl/opinie/waarom-zoveel-haast-met-die-onderzeeers~a4271968/).

19) Diewertje Kuijpers, 'Mediabedrijven met journalistieke merken lenen zich voor de betaalde PR van Defensie', Follow the Money, 10 maart 2017 (https://www.ftm.nl/artikelen/defensie-trekt-aan-de-touwtjes-van-de-verslaggeving?share=1).

20) Fokke Obbema, 'Stille miljarden voor onderzeeërs,' de Volkskrant, 4 maart 2016 (https://www.volkskrant.nl/binnenland/defensie-plant-stille-miljardeninvestering-voor-nieuwe-onderzeeers~a4256434/).

21) Hans Wansink, 'Aanschaf onderzeeërs mag geen nieuw trauma worden,' de Volkskrant, 5 maart 2016 (https://www.volkskrant.nl/opinie/aanschaf-onderzeeers-mag-geen-nieuw-trauma-worden~a4257095/).

22) Sprekers bij het Rondetafelgesprek zijn

Dhr. Reyn: Ministerie van Defensie, Dhr. Ko Colijn: Directeur Clingendael, Dhr. Siemon Wezeman: Stockholm International Peace Research Institute, Schout-bij-Nacht b.d. Williams: Clarion Schout-bij-Nacht b.d. Ort: NATO Centre for Maritime Research and Experimentation, Dhr. de Jonge: TNO,

kapitein ter Zee Faltin: Duitsland, Ministerie van Defensie en voorzitter Rondetafel conventionele onderzeeboten Dhr. Knutsen: Norway: Forsvarets Forskningsinstituut (FFI), Schout-bij-Nacht Olsson: Sweden: Försvarets materielverk (FMV), Dhr. Buchner: Maritime Research Institute Netherlands (MARIN) (https://zoek.officielebekendmakingen.nl/kst-34225-14.html)

Sprekers bij de Technische briefing zijn

Schout-bij-nacht Bindt, directeur MIVD, Generaal-majoor Schevenhoven, Directie Plannen, Dhr Reyn, Hoofddirectie Beleid, Kapitein-ter-zee Hugo Ammerlaan. (https://zoek.officielebekendmakingen.nl/kst-34225-11.html)

23) “All Damen vessels benefit from knowledge gathered during ongoing research programmes within the Group. Damen works alongside world-renowned research institutes like Delft University of Technology, Maritime Research Institute Netherlands (MARIN) and the Netherlands Organisation of Applied Scientific Research (TNO), as well as other reputed universities and leading maritime companies.” Zie Damen Defence & Security Brochure, oktober 2014

(http://www.damen.com/-/media/Products/Images/Clusters-groups/Naval/Documents/Defence_and_Security_Brochure_10_2014.pdf)

24) Riekelt Pasterkamp, 'DUKC cruciaal in wereld van (Nederlandse) onderzeeboten; Kennis en ambitie', NIDV Magazine, juni 2015, nr. 2 (https://www.nidv.eu/wp-content/uploads/2015/07/NIDV_magazine_2015-2_LR-1.pdf)

25) Margriet Oostveen, 'Marinegeschut', de Volkskrant, 24 juni 2016 (in Blendle: https://blendle.com/i/de-volkskrant/marinegeschut/bnl-vkn-20160624-6607694).

26) Fokke Obbema, 'Hennis wil graag nieuwe Walrussen. Verstandig?', de Volkskrant, 16 maart 2016 (in Blendle: https://blendle.com/getpremium/item/bnl-vkn-20160316-6069607).

27) Fokke Obbema, 'Oppositie vreest 'tweede JSF' bij aanschaf onderzeeboten', de Volkskrant, 5 maart 2016 (https://www.volkskrant.nl/binnenland/oppositie-vreest-tweede-jsf-bij-aanschaf-onderzeeboten~a4257157/).

28) Idem. (https://www.volkskrant.nl/binnenland/oppositie-vreest-tweede-jsf-bij-aanschaf-onderzeeboten~a4257157/).

29) Brief van de Algemene Rekenkamer aan de voorzitter van de Tweede Kamer, over Toekomst van de Nederlandse onderzeedienst, 5 oktober 2016, TK 34 225, nr. 15 (https://zoek.officielebekendmakingen.nl/kst-34225-15.html).

30) Brief van de Minister van Defensie aan de Tweede Kamer over 'Toekomst van de Nederlandse onderzeedienst,' TK nr. 13, 34 225, 17 juni 2016 (https://zoek.officielebekendmakingen.nl/kst-34225-13.html).