(Bijgewerkt op 11 augustus 2018.
Zie deze pdf voor volledige - niet bijgewerkte - tekst.)
Defensie-industrie
De
Nederlandse marine wil een grote expeditionaire onderzeeboot met tal
van mogelijkheden.(1) Geen enkel ander land heeft dezelfde wensen als
Nederland.(2) “In
de nota['In
het belang van Nederland,' van september 2013, MB] wordt
duidelijk gesteld dat Defensie zich uitsluitend kan permitteren om
nieuwe onderzeeboten te kopen als die samen met een of meer
partnerlanden worden ontwikkeld, gebouwd en geëxporteerd”(3),
zegt PvdA-kamerlid Eijsink tijdens het parlementair Rondetafelgesprek
over de onderzeebootdienst in 2016. Het lijkt er niet op dat dit gaat
lukken. De Australiërs en Japanners gaan voor schepen die flink veel
groter zijn. Andere Europese dieselonderzeeboten zijn juist kleiner
en bedoeld om de eigen kusten te verdedigen. Nederland kan wel
samenwerken op onderdelen. Bijvoorbeeld met Zweden. “Ik
weet dat Zweden en Nederland verschillende operationele wensen
hebben. We zullen dan ook verschillende onderzeeboten hebben. De
onderzeeboten kunnen echter dezelfde DNA [kenmerken] delen en veel
overeenkomsten hebben als het gaat om subsystemen en kwaliteiten.
Dat betekent dat zowel op de werkvloer als in kantoren van de
industrie werk gedeeld kan worden en werk verdeeld. Zo hoef je niet
alles in één land te doen,” zegt
de Zweedse schout-bij-nacht Olsson
in dit verband.(4) Goedkoper wordt de samenwerking niet, vanwege de
specifieke Nederlandse eisen. Veel van
de ontwikkelingskosten
zullen overgeslagen moeten worden over een klein aantal uitsluitend
Nederlandse schepen. Volgens Schout-bij-nacht
Olsson kunnen de Zweedse schepen
trouwens tot in San
Diego worden ingezet, dus in de Stille Oceaan net boven Mexico,
ondanks dat ze geringer van omvang zijn dan wat Nederland wil.(5)
Ook
is Nederland in de herfst van 2017 nadrukkelijk uitgenodigd om aan
het Noorse onderzeebootproject deel te nemen.(6)
De Nederlandse werf Damen wil best samen met het Zweedse Saab een
onderzeeboot bouwen en daarme de exportmarkt op. Maar omdat
Kongsberg, ThyssenKrupp Marine Systems en Atlas Elektronik ook net
hebben besloten samen onderzeeboten voor de export te gaan produceren
staat deze markt erg onder druk.(7) De kans dat ontwikkelingskosten
kunnen worden terugverdient door export is niet groot.(8) De laatste ontwikkeling is een samenwerking tussen de Nederlandse en Duitse marine-industrie, waarbij volgens waarnemers de productie van onderzeeërs (ThyssenKrupp Marine Systems) en kleine fregatten (Mehrzweckkampfschiff 180, mogelijk door Blohm & Voss en Damen) weleens uitgwisseld kunnen worden. Het past binnen de reorganisatie van de Europese marine-industrie, maar tegenstand tegen de deal uit de hoek van de onderzeetbootindustrie is te verwachten.(9)
Maar
kan Nederland nog wel voldoende kennis leveren? Volgens de Zweden is
kennis verouderd als je niet iedere twee jaar een nieuwe onderzeeboot
bouwt. De laatste Nederlandse boot stamt uit 1994. Dat was de Zwaardvis-klasse (gebaseerd op een oude Amerikaanse boot van de Barbel-klasse, de laatste diesel onderzeeboot van de VS). Vanaf eind jaren
tachtig werd er weer gewerkt aan een nieuwe onderzeeboot, de
zogenaamde Moray, maar die was kleiner en in eerste instantie bestemd
voor de export (al is ook over aanschaf gesproken(10)). Hoewel de
Nederlandse overheid er € 21,5 miljoen (ƒ 47,4 miljoen (11)) in
het Moray project heeft ingestoken is er nooit een van verkocht.(12)
Uiteindelijk kunnen zelfs de in het DUKC samenwerkende
onderzeebootbouwpartijen niet om de conclusie heen dat “specifieke
kennis en ervaring voor de bouw van onderzeeboten in Nederland
ontbreken.”(13) Dit is een boodschap waarmee de industrie in de eigen voet schiet. Half juni komt het Stichting Nederlandse Industrie voor Defensie en Veiligheid (NIDV) met het rapport: The capabilities and participation objectives of Industries in the Netherlands – The Industrial Submarine Knowledge Base”. Het rapport wordt ondertekend door het DUKC en de daarin deelnemende wapenfabrikanten en producenten van militaire technologie. Het is allerminst verwondelijk dat de conclusie is dat de Nederlandse industrie nog wel zou beschikken over diepgaande kennis en ervaring op onderzeebootgebied.(14) In augustus heet het al dat de capaciteit voor de bouw van onderzeeboten wel aanwezig is. "Het kan bij gebleken succes zelfs een nieuw exportproduct worden." De drukhuid technologie komt van SAAB en het interieur uit Nederland. Samenwerking met de Fransen - inclusief technologie overdracht - wordt door DUKC afgeschoten: "Damen wil immers zelf onderzeeboten bouwen." Over de miljarden besparende samenwerking met de Duitseers wordt zelfs niet meer gerept.(15)
Proliferatie
Oud-minister van Defensie Hennis zei zich zorgen zegt te maken over de
toenemende inzet van moderne marines, waaronder onderzeeboten(16).
Ze noemt onder meer Latijns-Amerika
bij haar dreigingsanalyse om het nut van de aanschaf door Nederland
te onderstrepen. Dan is het opmerkelijk dat tegelijk over
de export van die onderzeeboten wordt gesproken. Want waar
halen al die marines hun moderne technologie vandaan? In Zuid-Amerika
vaart men vooral met Duitse onderzeeboten. In Azië spelen ook de
Fransen en Russen een vooraanstaande rol. Nederland meent nu ook deze
markt op te moeten.
Het argument van de noodzaak tot
maritieme aanschaf wegens toegenomen maritieme dreiging is een
win-win-boomerang voor de wapenindustrie. Bedrijven leveren aan
klanten over de hele wereld. De marine ziet vervolgens over de hele
wereld gevaren opdoemen en wil zich daar tegen
bewapenen. Dit klink eerder als een verdienmodel dan een
veiligheidsbeleid. Scheepswerf Damen is goed in het zien van
dergelijke kansen.(17) Zo levert Damen maritieme technologie en
landingsschepen aan Venezuela, dat tegelijkertijd door Nederland als
dreiging wordt gezien.
Damen en Thales zijn hofleveranciers aan het Zuid-Amerikaanse land en
leveren voor de oppervlaktevloot, maar Thales heeft ook de 44 jaar
oude Duitse onderzeeboten van de 209-klasse van apparatuur voorzien.
Die dubbele houding steekt overal de kop op. Er worden wapensystemen
geleverd, die wapensystemen worden vervolgens als dreiging opgevoerd
en daar moet dan weer tegen bewapend worden.
De dreiging moet ook niet overdreven
worden. Er lijken de laatste tijd steeds meer onderzeeboten bij te
komen, maar het beeld verandert wanneer je eerder begint met tellen.
In 2015 waren er 512 onderzeeboten wereldwijd. In 1990 waren dat er
nog 862.(18) Wel is er een verschuiving zichtbaar, waarbij vooral
Aziatische landen steeds vaker over onderzeeboten beschikken. Maar
het betreft dan ook bondgenoten als Singapore en Indonesië. De
NAVO-landen hebben momenteel samen ruim 170 onderzeeboten in dienst,
ongeveer een derde van alle boten wereldwijd. Dit is nog afgezien van
de vloot van belangrijke bondgenoten als Japan, Australië, Zweden en
Zuid-Korea. De
Chinese marine breidt zich nadrukkelijk uit met het oog op
Anti-Access/Area Denial (A2/AD) taken, dat zijn bij uitstek operaties
om zeegebieden te verdedigen die aan het eigen land grenzen.
Tenslotte
Miljarden
moet je niet lichtzinnig uitgeven. Maar het lijkt erop dat de meeste
politieke partijen moeiteloos meegaan in de plannen tot aanschaf van
nieuwe onderzeeboten. Nogmaals, het gaat niet om vervanging maar om
een uitbreiding van de capaciteit. Capaciteit bovendien die
grotendeels al aanwezig is bij de Nederlandse krijgsmacht. Al
constateert De Telegraaf enige twijfel bij de PvdA, woordvoerdster
Van den Hul is met name bezorgd over de kosten, omdat de kostenraming
van 2,5 miljard een “vanaf-prijs [is]
die geen limiet lijkt te kennen”.(19)
In een recent Algemeen Overleg over de toekomst van de onderzeedienst
probeerden de woordvoersters van GroenLinks en SP middels moties
tevergeefs meer grip te krijgen op de kostenontwikkelingen.(20)
Maar hoewel er aandacht is voor de kosten worden de militaire
aspecten niet tot nauwelijks besproken. De vraag zou moeten zijn of
de aanschaf van onderzeeboten past binnen de Nederlandse visie op
veiligheid, buitenlandse zaken en de rol van de militairen daarin. En
of Nederland niet al over vergelijkbare capaciteiten beschikt. Niets
zou Kamerleden moeten beletten om geïnformeerd vragen te stellen
over welke wapens er zijn en welke ontbreken. Het lijkt wel ze zich
laten intimideren door 'deskundigen' in uniform of met een technische
achtergrond. De gekste redeneringen krijgen ze te horen. Zelfs dat
vluchtelingen als veiligheidsrisico gezien worden bij de overweging
om onderzeeboten aan te schaffen.(21) Alsof de routes die migranten
en vluchtelingen volgen om uit handen te blijven van de
grenscontroles niet al uitgebreid met vliegtuigen, drones en
satellieten in beeld worden gebracht.(22)
Kustwachttaken zoals drugssmokkel, vluchtelingenroutes en piraterij
worden steeds vaker tot een militair onderwerp gemaakt, waartegen
enorme wapensystemen als onderzeeboten worden ingezet. Deze steeds
zwaardere militarisering is onnodig, en het kan goedkoper met andere
middelen. Inlichtingen verzamelen, analyseren en delen kan ook op een
fregat, sterker, dat gebeurt al. De snelle ontwikkeling op het gebied
van (pseudo) satellieten voor aardobservatie zal er toe leiden dat
veel inlichtingen vanuit de ruimte zullen worden verzameld.
En wil Nederland écht sea
denial
taken gaan uitvoeren in Oost-Azië? Met onderzeeboten kiest
Nederland voor machtspolitiek en niet voor vredeshandhavingstaken.
Gaat de Tweede kamer daar zonder meer mee akkoord? Wezeman van het
SIPRI wees er op dat de VN meer behoefte heeft aan
gewone helikopters dan aan onderzeeboten.(23)
Uiteindelijk draait het om de vragen: op welk geweldsspectrum is de
oorlogsvoorbereiding gericht? Hoe ver van huis wil je kunnen
opereren? Wat voor leger wil je hebben? Eentje dat zich
internationaal kan meten in een oorlog met China of Rusland of een
leger gericht op bescherming van het eigen grondgebied en inzet in
vredesmissies? Land en handel moeten ook ver van het eigen
grondgebied worden verdedigd, wordt wel gezegd. Het omgekeerde hoor
je minder: met het voeren van oorlog ver weg haal je problemen naar
je toe.
Het is hoog nodig dat alle absolute waarheden over onderzeeboten een
beetje genuanceerd worden. Ze zijn niet het enige platform dat alle
soorten informatie kan verzamelen. Ze zijn niet het enige wapentype
dat een veelheid over strategische en tactische middelen beschikt. Ze
zijn zelfs niet zo onzichtbaar als wel eens wordt gedacht.
Onderzeeboten zijn niet onmisbaar.
Eindnoten:
1)
Martin Broek, 'Hoger defensiebudget voor nieuwe onderzeeboten,'
Broekstukken, 4 maart 2016,
(http://broekstukken.blogspot.nl/2016/03/hoger-defensiebudget-voor-nieuwe.html).
2)
Prof. dr. Chris Peeters, 'De Marine en Marinebouw Cluster; Een
ecosysteem onder druk', Stichting Nederland maritiem Land, mei 2017
(http://www.maritiemland.nl/wp-content/uploads/2014/07/NML-Serie-35-De-marine-en-marinebouwcluster.pdf),
p. 66.
3)
'Norway to buy four ThyssenKrupp subs in 4.3 billion euro deal',
Reuters, 22 augustus 2017
(http://www.reuters.com/article/us-thyssenkrupp-norway-submarines-idUSKCN1B21D8).
4)
Zie noot 3.
5)
Zie noot 3.
6)
Pierre Tran, 'MSPO: Naval Group details bonuses for Poland if granted
Scorpene submarine deal', Defense News, 9 september 2017
(http://www.defensenews.com/industry/2017/09/08/mspo-naval-group-details-bonuses-for-poland-if-granted-scorpene-submarine-deal/).
7)
'Enter into a comprehensive teaming agreement for submarines',
Kongsberg website, 9 maart 2017
(https://kongsberg.com/en/kog/news/2017/march/enter%20into%20a%20comprehensive%20teaming%20agreement%20for%20submarines/).
8)
“Hein
van Ameijden van Damen benadrukt dat de samenwerking met Saab niet
alleen bedoeld is voor de vervanger van de Walrusklasse, maar ook
voor toekomstige projecten in andere landen: ”We zitten er echt
voor de lange termijn in.” De vraag is natuurlijk welke rol Damen
kan spelen. Kockums heeft in het verleden immers onderzeeboten
verkocht aan Australië en technologie aan Japan. Met Saab komt daar
een heleboel kennis en ervaring bij. Toch kan Damen wat toevoegen
volgens Van Ameijden: ”We hebben een verkoopapparaat dat geen
enkele scheepsbouwonderneming in de wereld heeft. We hebben meer dan
50 verkopers die zich allemaal op een eigen cluster van landen
richten. Onze geografische kennis is dus heel groot. In dit
bijzondere geval is de productkennis weliswaar wat geringer, maar we
hebben met name vanuit Vlissingen natuurlijk contacten met marines
over de hele wereld en ik denk dat zoiets een welkome aanvulling is
op de kennis en kunde van Saab.”
Riekelt Pasterkamp, 'Damen/Saab bouwt graag nieuwe Nederlandse
onderzeeboot; Te water in 2023', NIDV Magazine, juni 2015, nr. 2
(https://www.nidv.eu/wp-content/uploads/2015/07/NIDV_magazine_2015-2_LR-1.pdf).
9) Sebastian
Sprenger, 'Emerging German-Dutch naval tie-up has industry abuzz',
Defense News, 23 maart 2018
(https://www.defensenews.com/industry/2018/03/23/emerging-german-dutch-naval-tie-up-has-industry-abuzz/); en Arie Booy, 'Angst om
verlies van onderhoud', De Gooi- en Eemlander, 31 maart 2018.
10)
Zie bijvoorbeeld: Memorie van toelichting bij begroting Ministerie
van Economische Zaken voor het jaar 1991 (Slotwet; rekening), TK
22755, nr. 2
(http://resolver.kb.nl/resolve?urn=sgd%3Ampeg21%3A19911992%3A0007882),
p. 97.
11)
Brief van de Staatssecretaris B.-J. van Voorst tot Voorst van
Defensie over de 'Vaststelling van de begroting van de uitgaven en
van de ontvangsten van hoofdstuk X (Ministerie van Defensie) voor het
jaar 1990', aan de Tweede Kamer, TK 21 300 X, nr. 82, 10 september
1990
12)
Lijst van vragen en antwoorden, Vaststelling van de begrotingsstaten
van het Ministerie van Defensie (X) voor het jaar 2008, TK 31 200 X
nr. 44, vastgesteld 20 november 2007
(https://zoek.officielebekendmakingen.nl/kst-31200-X-44.html),
vraag 3
13) Brief van Minister van
Defensie, Hennis-Plasschaert, 'Toekomst van de Nederlandse
onderzeedienst', 9 juni 2015 TK 34 225, nr. 1
(https://zoek.officielebekendmakingen.nl/kst-34225-1.odt).
14) “The capabilities and
participation objectives of Industries in the Netherlands – The
Industrial Submarine Knowledge Base”, NIDV en DUKC, 2018
Ongedateerd. (https://www.nidv.eu/wp-content/uploads/2018/03/NIDV-Vierluik_Los.pdf)
15) Arie Booy, 'Expertise onderzeeërs aanwezig', Noordhollands Dagblad (Schager Courant), 3 augustus 2018; en
16)
Zie noot 12. 15) Arie Booy, 'Expertise onderzeeërs aanwezig', Noordhollands Dagblad (Schager Courant), 3 augustus 2018; en
Martin Broek, 'De onderzeeboot en
het kwartetten van de marine-industrie', Vredesmagazine, nr. 3, 2018.
17) Tjabel Daling, 'Megaprojecten Defensie kunnen veel banen opleveren, zegt topman Damen Shipyards', Het Financieele Dagblad, 23 januari 2015 (https://fd.nl/frontpage/ondernemen/1089680/megaprojecten-defensie-kunnen-veel-banen-opleveren-zegt-topman-damen-shipyards).
19)
'PvdA draait over nieuwe onderzeeërs', De Telegraaf, 5 juli
2017
(https://www.pressreader.com/netherlands/de-telegraaf/20170705/281629600295463).
20)
Moties van Sadet Karabulut (SP), TK 34 225 nr. 18
(https://zoek.officielebekendmakingen.nl/kst-34225-18.html)
en nr. 19
(https://zoek.officielebekendmakingen.nl/kst-34225-19.html);
moties van Isabelle
Diks
(GroenLinks), TK 34 225 nr. 20
(https://zoek.officielebekendmakingen.nl/kst-34225-20.html)
en nr. 21
(https://zoek.officielebekendmakingen.nl/kst-34225-21.html);
allen voorgesteld 6 juli 2017.
21)
Verslag van een rondetafelgesprek, 'Toekomst van de Nederlandse
onderzeedienst', 16
maart 2016, TK
34 225, nr. 14, vastgesteld 26 april 2016 (
https://zoek.officielebekendmakingen.nl/kst-34225-14.html).
22)
Zie voor de veelheid aan middelen de inventarisatie gemaakt door Mark
Akkerman, 'Border Wars; the arms dealers profiting from Europe's
refugee tragedy', Stop Wapenhandel en Transnational Institute, 4 juli
2016.
23)
Verslag van een rondetafelgesprek, 'Toekomst van de Nederlandse
onderzeedienst', 16 maart
2016, TK
34 225, nr. 14, vastgesteld 26 april 2016 (
https://zoek.officielebekendmakingen.nl/kst-34225-14.html).
