Onderzeeboten, nodig? Deel 2: Unieke capaciteiten

Bijgewerkt op 8 oktober 2018

Zie deze pdf voor volledige - niet bijgewerkte - tekst.

Dreigingen

Het beschermen van aanvoerlijnen en vrije navigatie is voor Nederland van belang. Maar waar en door wie wordt die bedreigd? Het ligt voor de hand daarbij aan Rusland en China te denken.

China claimt grote delen van de Zuid-Chinese Zee, maar belooft dat de vrijheid van navigatie gewaarborgd blijft. In tijden van gewapend conflict zal dit ongetwijfeld anders liggen. Maar moeten Nederlandse onderzeeboten dan samen met bondgenoten rond de Indische en Stille Oceaan gaan opereren? Is optreden zo ver van huis wenselijk en nodig? Australië, Japan en India hebben allen een veel grotere vloot onderzeeboten. Ook kleinere landen in de regio, zoals Zuid-Korea, Vietnam en Singapore, hebben een vloot onderzeeboten.(1) Die kunnen taken in hun kustwateren uitvoeren in aanvulling op de grotere atoomonderzeeërs van de grote bondgenoten. Wat voegt Nederland met vier boten daar aan toe?

De Russische dreiging moet niet overdreven worden. Norman Polmar, een gerenommeerd marinedeskundige, ontkomt er niet aan te stellen dat de Russische onderzeebootvloot een dwerg is naast die van de Verenigde Staten.(2) Rusland heeft ruim 50 onderzeeboten,(3) vergelijkbaar met de gezamenlijke onderzeebootvloot van de Europese NAVO-landen.(4) Wel zet Rusland bij de modernisering van zijn verwaarloosde marine vooral in op het moderniseren van de onderzeebootvloot. Maar er is geen reden om aan te nemen dat de NAVO deze vloot niet als vanouds achter de lijn tussen Groenland, IJsland en het noorden van het Verenigd Koninkrijk (de zogenaamde GIUK gap) op kan sluiten.

Het opsporen en bestrijden van Russische onderzeeboten kreeg onlangs een flinke impuls. In de zomer van 2017 gingen drie NAVO-landen over tot de aanschaf van nieuwe maritieme patrouillevliegtuigen.(5) Met dergelijke vliegtuigen kan je onder andere veranderingen in het aardmagnetisch veld opmerken, waardoor onderzeeboten opgespoord kunnen worden.(6) De deelnemende landen liggen toevallig ook nog eens aan de GIUK gap. Bovendien ook de Duitse Orions, die momenteel gemoderniseerd worden, zijn hiervoor geschikt.(7)

De Nederlandse marine is sinds 2014 in ander vaarwater gekomen en “één van de drie uitgangs-punten van de Marinestudie achterhaald.”(8) Met andere woorden de Russische dreiging noopt tot keuzen. “Toch heeft de regering geen nieuwe Marinestudie of update opgesteld. (…) Zonder overkoepelende visie is het lastig oplossingen vinden voor tegenvallers, bijvoorbeeld als daadwerkelijke kosten straks hoger blijken te zijn en ingrijpende keuzes noodzakelijk zijn,” wordt gesteld in het redactioneel van de Militaire Spectator, zomer 2018.(9) Noopt die dreiging tot een onderzeeboot die wereldwijd moet kunnen worden ingezet? Of meet Nederland zich daarmee een te grote jas aan die niet gericht is op die dreiging? Kan worden volstaan met een boot die in de Nederlandse wateren kan patrouilleren en die in de kwetsbare Oostzee uit de voeten kan om bondgenootschappelijke taken aldaar uit te voeren? Het zijn vragen die niet beantwoord zijn. De aanschaf lijkt gedreven door industriële belangen en het binnenharken van zoveel mogelijk capaciteit in tijden dat de portemonnee gevuld is.

All-in-one

Bijzonder aan onderzeeboten is dat ze een aantal taken in één platform verenigen. Schout-bij-nacht b.d. Hank Ort, werkzaam voor het ministerie van Buitenlandse Zaken en het NAVO Centre for Maritime Research and Experimentation (CMRE), stelde: “Deze kenmerken geven de onderzeeboot een combinatie van specifieke capaciteiten die uniek is; maritieme slagkracht, potentie om inlichtingen te verzamelen, mogelijkheid om met speciale troepen te werken en de mogelijkheid invloed te hebben op strategisch niveau. Het mag zo zijn dat als de afzonderlijke elementen worden beoordeeld dat de onderzeeboot niet de enige of zelfs de meest kosten effectieve keuze is, maar het is de combinatie van deze elementen die echt uniek is. Dat geeft de onderzeeboot zijn grote aantrekkelijkheid.”(8)

Maar ook vanaf fregatten kunnen speciale troepen worden afgezet, bijvoorbeeld als kikvorsman of in een zodiac. Een fregat beschikt eveneens over een grote slagkracht, en over waarnemingsapparatuur die niet onderdoet voor die van een onderzeeboot. Een oppervlakteschip is natuurlijk wel zichtbaarder. Maar dat geldt dan weer niet voor de onderwaterdrones (UUV's) die op veilige afstand kunnen afgezet en bediend. Die drones hebben nog een voordeel, volgens de Nederlandse marinedoctrine: “Een veilige afstand moet in principe ook gehandhaafd worden door onbemande eenheden, zoals onderwaterrobots en UUVs. Maar omdat ze onbemand zijn, vaak moeilijker te detecteren en goedkoper dan schepen en vliegtuigen, kunnen grotere risico's worden genomen met deze systemen, en daarmee operaties mogelijk gemaakt binnen de veilige afstand die normaal gesproken in acht moet worden genomen.”(9) De onderzeebootlobby ziet mogelijkheden om die UUV's vanaf het onderzeeboot-moederschip te 'lanceren'.

Er wordt echter ook geëxperimenteerd met andere lanceerplatforms, zoals oppervlakteschepen. De onderzeeboot is hiervoor dus niet de unieke, onmisbare schakel. Een fregat kan men met evenveel recht als 'uniek' aanprijzen. 'Uniek' is een reclamefrase. Dat er verschillen zijn zal niemand ontkennen, maar uniek door de verzamelde capaciteiten zijn onderzeeboten niet.

Inlichtingen

“Onderzeeboten zijn het enige platform dat gecorreleerd diverse vormen van informatie kan verzamelen. Daarmee bedoel ik: akoestisch, communicatie, radaruitzendingen, data-uitzendingen en visueel. Als iemand zich onbespied waant, dan zal hij zich gedragen zoals hij zich denkt te moeten gedragen in een conflict. Dan veranderen de wapensettings. Dan gaat hij over tot het lanceren van wapens; iets wat hij niet zal doen als hij het gevoel heeft dat hij door iets geobserveerd wordt. Een drone of een vliegtuig is te zien. De baan van een satelliet is bekend. Een schip is helemaal duidelijk te zien. Een onderzeeboot kan ergens zijn en iemand waarnemen die zich onbespied waant.” Zo vat de directeur van de MIVD (Militaire Inlichtingen- en Veiligheidsdienst) het belang van onderzeeërs voor de inlichtingentaak bondig samen voor de leden van de Tweede Kamer.(10) Wat hij niet zegt is dat de onderwaterdrone nog onzichtbaarder is. Bovendien kan ook een fregat alle genoemde soorten informatie verzamelen, alleen niet alles in dezelfde mate en minder onbespied (hoewel de “Fundamentals of Maritime Operations” hier ook wel wat nuances bij aanbrengt).(11) De inlichtingencapaciteit van de onderzeeboot is ook elders aanwezig. Een drone die op 10 kilometer hangt boven een doelwit of verdachte hangt, kan ook ergens zijn en iemand waarnemen die zich onbespied waant.(12) Er zijn natuurlijk verschillen in capaciteiten, maar op hoofdonderdelen zijn ze beide in staat bepaalde soorten inlichtingen te verzamelen. Het is jammer dat deze nuance uit het debat verdwenen is.

Daarnaast is de onzichtbaarheid van de onderzeeboot niet meer vanzelfsprekend. In een artikel over het belang van nieuwe onderzeeboten voor de Amerikaanse marine – los van de grote verschillen hier toch ook vergelijkbaar –, stelt kapitein b.d. Kevin Eyer: “Gegeven de snelheid van verbeteringen in de techniek, hebben we de verantwoordelijkheid om continu de vraag te stellen of onderzeeboten onzichtbaar blijven. Zo niet, dan vermindert dit de bruikbaarheid sterk.”(13) Anderen staan juist stil bij het gegeven dat “de gemiddelde tijd om een tegenstander te detecteren onaanvaardbaar lang is, vooral in de kustwateren ondieper (vaak veel ondieper) dan 100 vadem, waar door achtergrondgeluid en extreem stille voortstuwingssystemen de passieve sonar minder effectief is dan in de open oceaan.”(15) Dit om aan te geven dat de onderzeeboot zich nog steeds goed weet te verbergen. Die onzichtbaarheid is niet meer onomstreden.  In een artikel onder de titel 20.000 drones under the seas schrijven twee ingewijden dat "Het Verenigd Koninkrijk voorspelt zelfs dat de verspreiding van de onderwater drone het verbergen van de Trident onderzeeboten steeds moeilijker zal maken en bespreekt daarom of het vernieuwen ervan wel zinvol is."(14) Juist het aspect van onzichtbaarheid geeft de onderzeeboot zijn voordelen. Valt dit weg, dan valt het voordeel weg. Ook de Klankbordgroep stelt: “Wij adviseren om in de onderzoeksfase ook aandacht te besteden aan de technologische ontwikkelingen in onderzeebootbestrijding die van invloed kunnen zijn op de kwetsbaarheid van de vervangende onderzeebootcapaciteit. Met andere woorden, hoe toekomstbestendig is de eigenschap van de onderzeeboot om heimelijk te kunnen opereren?”

Onderzeeboten kunnen bijvoorbeeld worden opgespoord door de uitstoot van koolmonoxide of via geluid dat ze maken. Het Australische Sentient Vision Systems ontwikkelde de ViDAR radar die 180º voor de drone afzoekt en automatisch ieder object detecteert op de oceaan en daarvan een beeld doorstuurt naar een grondstation.(16) Israël lanceerde in 2017 zelfs een programma voor onderwater drones om onderzeeboten op te sporen.(17) Er zijn stemmen die beweren dat die drones de onderzeeboot overbodig en nutteloos zullen gaan maken.(18)

Daar komt nog bij de enorme toename van ruimtesatellieten de afgelopen jaren die tot een observatierevolutie uit de ruimte leiden. Een dieselonderzeeboot die komt snuiveren zal door die bespieders lang niet altijd onopgemerkt meer blijven.(19) Zelfs Nederland bestudeerd al een eigen satellietcapaciteit.(20) Nederlandse bedrijven brengen voor andere landen al steeds kleinere dual-use satellieten voor observatie in de ruimte, en dat wordt steeds voordeliger.(21)

Een onderzeeboot verzamelt inlichtingen door inzet van signal intelligence: liggend voor de kust het onderscheppen van elektronische signalen, zoals radarsignalen, telefoon- en radioverkeer. Maar ook met oog door de periscoop. In 2007 lag er voor de kust van Colombia een Nederlandse onderzeeër stiekem inlichtingen te verzamelen.(22) Geheime operaties, bestaat er iets dat meer tot de verbeelding spreekt? Ook Kamerleden zijn daar gevoelig voor. Maar is deze militaire niche een zo grote investering waard?

In juni 2017 kwam de Koude Oorlog en de strijd tegen de Rus nog eens nadrukkelijk in de actualiteit. Er verscheen een boek over geheime operaties tegen de Sovjet-Unie, op basis van scheepsjournaals en gesprekken met oud-opvarenden(23). Goed getimed: vlak voor een Kamerdebat over de toekomst van de onderzeedienst. Vorig jaar joegen de Russen volgens persbureau Interfax nog een 'klevende' Nederlandse onderzeeboot weg.(24) Dit soort operaties zijn een publicitair cadeau: verzamel je in alle stilte informatie dan toont dit het nut van onderzeeboten aan, omdat ze ongemerkt hun werk kunnen doen. Word je toch opgemerkt en vervolgens weggejaagd dan stel je dat de Russische marine steeds assertiever wordt en om daar informatie over te verzamelen heb je onderzeeboten nodig. Rechtsom of linksom, de uitkomst blijft hetzelfde: je kan niet zonder onderzeeboten. Maar beide kunnen niet tegelijk waar zijn.

Geheel gevaarloos was het Nederlandse gekleef niet. Niet om niets hadden de VS en de USSR vanaf 1972 een (niet-bindend) verdrag waarin stond dat schepen gewaarschuwd zouden worden als onderzeeboten in de buurt aan het oefenen zijn.(25) Dit om ongelukken op zee te vermijden.Volgens Ian Anthony zal het moeilijk zijn degelijke afspraken op dit gebied te maken, want het voornaamste voordeel voor onderzeeboten is het onopgemerkt opereeren en vrijheid van beweging. Onderzeeboot operaties zijn niet zonder gevaar van ongelukken, stelt de SIPRI onderzoeker.(26)

Piraten

Piraterij in de Golf van Aden en de Indische Oceaan voor de kust van Somalië is door een enorme marinevloot teruggebracht tot incidentele gevallen. Nederland zette zijn meest geavanceerde marineschepen (de LCF fregatten) in, waar een snel zeewaardig patrouillevaartuig met helikopter (OPV) zou hebben volstaan. De meeste deskundigen zijn het er over eens dat uitsluitend aanpak op zee nutteloos is. Clingendael expert Van Ginkel stelt in de Volkskrant: “Dat is een zaak van veel langere adem in een zo verscheurd land als Somalië, met een wankel politiek bestel, langdurige droogte, schrijnende armoede en het extremisme van Al Shabaab.”(27) Onderzeeboten van een kleine miljard euro inzetten tegen piraten in snelle lichtbewapende bootjes, is toch het ware probleem miskennen. Met een fractie van die uitgaven is op land veel meer te bereiken. Een maritiem patrouillevliegtuig kan uit de lucht waarnemen en een goedkoop patrouille schip van een regionale kustwacht naar de overvallers dirigeren.

Piraterij in de strijd werpen om aanschaf van onderzeeboten te bepleiten is gelegenheidsargumentatie: we hebben ze dus we gebruikte ze; we gebruikten ze dus moeten we ze weer kunnen gebruiken.

Special forces

“Kikvorsmannen, maar ook andere MarSOF [Maritime Special Operations Forces]-militairen, kunnen onder water uit onderzeeërs wegzwemmen en weer terugkeren,” schrijft Dr. Michiel de Weger in 2011 in een militair academische publicatie.(28) Het stilletjes troepen aan land zetten om inlichtingen te verzamelen of counterinsurgency operaties uitvoeren in vijandig gebied, dat is een taak die militair zeer nuttig kan zijn. Niemand die het merkt. Ook de Tweede Kamer niet altijd. De besluiten over dergelijke inzet worden besproken in een kerngroep. De Kamer hoeft pas te worden geïnformeerd “zo spoedig mogelijk”(29) na afloop van een operatie. Scheepsjournaals zal je er vaak tevergeefs op na slaan. In 1993 schreef Jos Slats: “Meestal namen de onderzeeërs deel aan oefeningen in NAVO-verband, maar die duurden nooit langer dan enkele dagen of hooguit een week. Wat er aan zo’n oefening vooraf ging, of wat er na afloop gebeurde, is militair geheim. Zelfs in de logboeken van de onderzeeboten is niets terug te vinden over de vaarbewegingen in de Middellandse Zee. Zo ontbreekt in het journaal van Hr. Ms. Walrus een hele maand. Vorig jaar zette de onderzeeër vanuit Den Helder koers naar Gibraltar, maar daar houden de aantekeningen in het logboek abrupt op.”(30)

Net als bij afluisteroperaties zijn dit blinde vlekken. Rond Irak speurden onderzoeksjournalisten van Argos naar de inzet van Nederlandse militairen bij de oorlog in Irak. Huub Jaspers, redacteur van het programma, schrijft (31) dat: “de Tweede Kamer ook vertrouwelijk geïnformeerd (is) over activiteiten van de Walrus-onderzeeër en inlichtingenoperaties door Nederlandse commando's in Irak en Afghanistan – dit naast de openbare informatie die de regering hierover verstrekte aan de volksvertegenwoordiging.” Ook constateert hij de slingerbewegingen van staatssecretaris Van der Knaap: “Zo was in de herfst van 2002 een Nederlandse Walrusonderzeeër betrokken bij een inlichtingenoperatie in de Golfregio. In eerste instantie bevestigde staatssecretaris van defensie Cees van der Knaap op 21 november 2002 publiekelijk voor een camera van RTL TV dat de missie van de Walrus deel uitmaakte van de voorbereidingen voor de oorlog tegen Saddam. Maar later noemde het ministerie dit een 'slip of the tongue' en ontkende de uitleg van de staatssecretaris.” De commissie Davids wil de inzet niet bevestigen en verschuilt zich daarbij achter de (onvolledige) scheepsjournaals. Onderzeeboten zijn zeer geschikt voor deze taak. Maar ook oppervlakteschepen worden gebruikt om special forces te laten infiltreren.(32) De boordhelikopter kan ingezet worden als schakel in de infiltratie.(33) De bekende Amerikaanse SEALS maken zowel gebruik van onderzeeboten als van rubberboten (Combat Rubber Raiding Craft ), mini-onderzeeboten en oppervlakteschepen.(34)

Wapenembargo's

Ook het handhaven van wapenembargo's wordt als taak genoemd voor de nieuwe onderzeeboten.(35) Als schoolvoorbeeld geldt het embargo tegen voormalig Joegoslavië. In 1993 ging een flink aantal Nederlandse onderzeeboten naar de Middellandse Zee voor geheime missies.(36) “Daar hebben we er in NAVO-verband voor gezorgd dat de Servische vloot niet uit kon varen” beweert generaal-majoor Schevenhoven tegenover de Tweede Kamerleden in 2016.(37) Dit lijkt op de muis die tegen de olifant zegt: wat stampen we hard samen. De Adriatische Zee lag op dat moment immers vol met Westerse marineschepen. Er waren vliegdekschepen van Frankrijk, Engeland en de Verenigde Staten. Nederland was aanwezig met drie oppervlakteschepen: twee fregatten en de bevoorrader Hr. Ms. Zuiderkruis. De Fransen hadden twee taakgroepen in het gebied, de Britten één. De NAVO stuurde het permanente eskader voor de Middellandse Zee (STAVAVFORMED). De WEU was aanwezig met een groep marineschepen. Er waren permanent vluchten met maritieme patrouillevliegtuigen. Waren de Nederlandse onderzeeboten dan overbodig? Nee, ze luisterden en bewaakten o.a. de havens om het uitvaren van schepen door te geven. Zodat maritieme patrouillevliegtuigen de Joegoslavische marineschepen konden uitschakelen.(38) Maar onmisbaar waren ze gezien het ruime overwicht niet en het is ook een heel andere taak dan het handhaven van een wapenembargo. Ook in een recente oefening tussen de Zuid-Koreaanse, Amerikaanse en Australische marines om Nopord-Koreaanse verdachte vrachtschepen aan te houden worden geen onderzeeboten genoemd.(39)

Het grootste deel van de wapens voor de strijdende partijen kwam over land, en vaak uit bevriende landen. Israël en Duitsland worden in dit verband vaak genoemd. Ook in Nederland gingen veel bedrijven in de fout.(40) Nu is het natuurlijk prettig als je verdachte schepen of ontladingen kan observeren en die gegevens door kan spelen naar de bevoegde autoriteiten. Maar daar wringt dan ook meteen de schoen. Het gaat niet zozeer om militaire bewaking ter plekke, als wel om om de bereidheid van overheden om wapenstromen te voorkomen. Informatie over die stromen komt niet van onderzeeboten maar onder meer van opsporingsdiensten, journalisten, onderzoekers, bewoners, vliegtuigspotters en mensenrechtenorganisaties.

Siemon Wezeman van het Stockholm International Peace Research Institute (SIPRI), al decennia een autoriteit op wapenexportgebied, zei het in de Tweede Kamer zo: “Het uitvoeren van wapenembargo's werd genoemd. Om eerlijk te zijn: dat is nonsens, zelfs al zou ik dat woord liever niet gebruiken. Wapenembargo's worden uitgevoerd met juridische middelen, door wetshandhavers, door de politiek, met politieke druk, en door inlichtingen die bedoeld zijn voor het inzetten van de douane en juridische middelen en wetshandhaving. De krijgsmacht speelt in een rol bij het verzamelen van die inlichtingen, maar wapenembargo's worden niet werkelijk gehandhaafd met militaire middelen door Nederland.”(41) Ko Colijn van Clingedael beweert echter dat onderzeeboten wel degelijk gebruikt kunnen worden bij het afgrendelen van havens in de naleving van embargo's. Voor een goede afweging van dit argument zou zou het nuttig zijn te weten hoeveel scheepsbewegingen/ontschepingen zijn gemeld aan de Nederlandse overheid, daar waar sprake was van een VN, OVSE of EU-wapenembargo, en hoe vaak dit heeft geleid tot voorkomen of verhinderen van een wapentransactie. Maar deze informatie ontbreekt.

Onderzeebootbestrijding

Een deskundige van het Ministerie van Defensie, Reyn, stelde dat Nederland afhankelijk is van onderzeeboten voor de bestrijding vijandige onderzeeboten, want we zijn de Orionvliegtuigen kwijt en een deel van de fregatten.(42) Maar hoe zit het echt met de Nederlandse onderzeebootbestrijdingscapaciteit (Anti-Submarine Warfare, ASW)? Is er werkelijk sprake van een wegbezuinigde krijgsmacht en een noodzaak tot grote nieuwe investeringen? Nederland is ook zonder onderzeeboten geen tandeloze tijger als het gaat om verdediging tegen vijandelijke onderzeeboten. Er zijn andere middelen voor bestrijding van vijandelijke onderzeeboten. In de Nederlandse maritieme doctrine worden deze beschreven.(43) Die capaciteiten weglaten uit het debat is vreemd.

Fregatten en NH90 (44) boordhelikopters, waarvan Nederland er zes respectievelijk achttien (twintig besteld) heeft, beschikken over torpedo's en sonar. Fregatten beschikken zelfs over achter het schip gesleepte sonarvoorzieningen met 'oren' die duizenden zeemijlen ver kunnen horen. Aan opsporingscapaciteit ontbreekt het dus niet. Is de vijand eenmaal opgespoord, dan beschikt Nederland over torpedo's (Mk 46) met een aanvalsafstand van maximaal 3,6 km. Daarmee is een fregat niet zo'n sluipmoordenaar op grote afstand als een onderzeebooten, die met hun Mk 48's een schip kunnen treffen op zo'n 50 km (mits de torpedo niet te snel gaat). Maar daarvoor heeft Nederland dan wel op alle zes fregatten de Horizon Harpoon anti-scheepsraketten met een bereik van meer dan 125 kilometer.(45) In juli 2018 bestelde Nederland in de VS technologie om Mk 46 torpedo's te kunnen opwaarderen naar Mk54 torpedo's bruikbaar voor lanceering uit helikopters en vanaf kleinere schepen.(46) Volgens een officier van de Amerikaanse oppervlaktevloot zijn zulke raketten het wapen dat in de huidige situatie het verschil maakt; een 'force multipier' in de confrontatie met een vrijwel gelijkwaardige tegenstander, zoals China. Ze beperken de ruimte waar de tegenstander zich kan bewegen en kunnen schepen kelderen als ze binnen schootsafstand komen. Die schootsafstand is voor de verbeterde Harpoon – en die heeft eens niet het grootste bereik van dit type raketten – al opgeschroefd naar 250 kilometer.(47)

Bovendien zijn torpedo's niet aan onderzeeboten gebonden. Met torpedo's bewapende scheepshelikopters – zoals de NH90 - kunnen een afstand van 900 kilometer overbruggen (48). In de Nederlandse doctrine voor Air en Space Operations uit december 2014 (49) staat daarnaast:

“De NH90 kan door middel van een barrier operation voorkomen dat een onderzeeboot de haven verlaat. Eenmaal gevonden zal een onderzeeboot met grote kans op succes kunnen worden gevolgd met de sonar (-boeien), waarbij vernietiging door MK-46 torpedo’s kan plaatsvinden. De sonar en de boeien van de NH90 hebben een dermate groot bereik dat een onderzeeboot op veilige afstand gehouden kan worden van de eigen maritieme taakgroep. F-16s en Apaches kunnen onderzeeboten in een haven vernietigen.”

De inzet van onderzeeboten voor het bestrijden van vijandelijke onderzeeboten klinkt steviger dan het in de praktijk uitpakt. De laatste keer dat een onderzeeboot onder water een andere onderzeeboot trof was in december 1944.(50) De boten liggen natuurlijk niet te wachten om getroffen te worden; de verdediging tegen vijandelijke torpedo's gaat ook door. (51) Bestrijden moet in dit verband dan ook niet worden opgevat als treffen, maar om opsporen. Zeker voor het daadwerkelijk bestrijden zijn ook andere wapentypen voorhanden.

Onderzeeboten, nodig?
Deel 1: Besluitvorming	Deel 2: Unieke capaciteiten	Deel 3: Industriebeleid

 

Eindnoten:

1) You Ji, 'China's response to the deadly triangle: arms race, territorial disputes and engergy security', CLAWS Journal, summer 2010 (.http://www.claws.in/images/journals_doc/1397629099You%20Ji%20CJ%20Summer%202010.pdf).

2) Norman Polmar, 'Russian Navy: Part 3; Impressive Beneath the Waves', Proceedings Magazine, februari 2017. (https://russianmilitaryanalysis.wordpress.com/2017/02/08/russian-navy-part-3-impressive-beneath-the-waves/).

3) 12 SSBNs, 8 SSGNs, 11 SSNs, and 20 SSs. There also are several special-purpose nuclear and diesel-electric submarines, zie Norman Polmar, Russian Navy: Part 3; Impressive Beneath the Waves, Proceedings Magazine, februari 2017. (https://russianmilitaryanalysis.wordpress.com/2017/02/08/russian-navy-part-3-impressive-beneath-the-waves/).

4) Eric Wertheim, 'Combat Fleets of the World', 16^th edition,' Naval Institute Press, 2013.

5) 'USA UK and Norway Paving the Way for P-8A Poseidon MPA Cooperation',  30 juni 2017 (http://www.navyrecognition.com/index.php/news/defence-news/2017/june-2017-navy-naval-forces-defense-industry-technology-maritime-security-global-news/5338-usa-uk-and-norway-paving-the-way-for-p-8a-poseidon-mpa-cooperation.html).

6) 'Fundamentals of Maritime Operations; Netherlands maritime military doctrine', Royal Netherlands Navy Directorate of Operations Maritime Warfare Centre, 2014 (https://www.defensie.nl/english/downloads/publications/2015/03/03/netherlands-maritime-military-doctrine).

7) CONTRACTS, NAVY, Ministerie van Defensie Verenigde Staten, Release No: CR-147-17, 1 augustus 2017,

(https://www.defense.gov/News/Contracts/Contract-View/Article/1264185/).
8)  Zie noot 11. Vertaling uit het Engels auteur.
9)  Zie noot 6, zie pagina 200, § 7.8.2.1.

10) Minister Hennis-Plaschaert, 'Beleidsdoorlichting Marinestudie-2005: wijziging samenstelling Koninklijke marine', Ministerie van Defensie, 31 516 nr. 17 2016-2017, 3 oktober 2016

(https://www.tweedekamer.nl/downloads/document?id=765548d5-4411-423d-9da8-8512ef864d37&title=Beleidsdoorlichting%20Marinestudie-2005%3A%20wijziging%20samenstelling%20Koninklijke%20marine.pdf).

9) Editoriaal: Doen het nieuwe denken, Militaire Spectator, jrg 187, Nr. 7/8, 2018 (https://www.kvbk.nl/sites/default/files/uitgaven/inhoudsopgave/Militaire%20Spectator%207-8-2018%20Editoriaal.pdf).

10) Verslag van een technische briefing over de 'Toekomst van de Nederlandse onderzeedienst,' 16 maart 2016, TK 34 225, nr. 11, vastgesteld 20 april 2016 (https://zoek.officielebekendmakingen.nl/kst-34225-11.html).

11) Zie noot 6. Zie § 6.8.1.1 pagina 165.
12) Zie bijvoorbeeld de beschrijving van de Israëlische aanvallen op Soedanees grondgebied in hoofdstuk Creative drones in Yaakov Katz en Amir Bohot, The Weapon Wizards; how Israel became a high-Tech military superpower (New York: St. Martin's Press, 2017), pp. 75-77.

13) Captain b.d. Kevin Eyer, “USN Will the Colombia SSBN Break the bank?”, Proceedings Magzine, jul1 2017, p. 12.

14) Captian b.d. James H. Patton jr., 'Run Silent, Run Shallow', Naval Institute Proceedings, October 2018, p. 1388 (https://www.usni.org/magazines/proceedings/2018-10/run-silent-run-shallow).

15) Graig Allen Jr. and Casey Allen, '20,000 drones under te sea; the United States must prepare for the threat of underwater drones', Naval Institute Proceedings, July 2008, pp. 46-51.

16) Graham Warwick, 'New Sensors, Payloads Expanding Small UAS Capabilities', Aviation Week & Space Technology, 29 september 2017 (http://aviationweek.com/defense/new-sensors-payloads-expanding-small-uas-capabilities).

17) Michael Peck, 'Unmanned; Elbit demonstrates anti-submarine drone', C4ISRNET, 2 oktober 2017 (https://www.c4isrnet.com/unmanned/2017/10/02/elbit-demonstrates-anti-submarine-drone/).

18) Andrew Davies, 'THE BUZZ; The Submarine Might Soon Be Obsolete (And Swarm 'Subs' Might Take Its Place), Andrew Davies', 20 oktober 2017 (http://nationalinterest.org/blog/the-buzz/the-submarine-might-soon-be-obsolete-swarm-subs-might-take-22913).

19) Wies Platje, 'Een zee van geheimen', Hoofdstuk 13: inlichtingensatellieten (Amsterdam: Boom, 2010), p. 203; en N.R.P., 'Explained: How air independent propulsion (AIP) works!', 6 juli 2016 (https://defencyclopedia.com/2016/07/06/explained-how-air-independent-propulsion-aip-works/); en hier meer over het Chinese satelliet programma om onderzeeboten vanuit de ruimte op te sporen: Stephen Chen, 'Will China’s new laser satellite become the ‘Death Star’ for submarines?', South China Morning Post, 1 oktober 2018 (https://www.scmp.com/news/china/science/article/2166413/will-chinas-new-laser-satellite-become-death-star-submarines).

20) J.C. Klinkenberg, 'Space: de logische stap naar het ruimtedomein', Militaire Spectator, 20 februari 2015 (http://www.militairespectator.nl/thema/strategie/artikel/space-de-logische-stap-naar-het-ruimtedomein); en mini-symposium op 20 februari 2017: Kleine ruimtevaart, grote kansen (https://www.kivi.nl/afdelingen/defensie-en-veiligheid/verslagen/verslag/kleine-ruimtevaart-grote-kansen).

21) Martin Broek, 'Nederlandse export van satellieten in 2016', Broekstukken, 13 februari 2017 (https://broekstukken.blogspot.nl/2017/02/nederlandse-export-van-satellieten-in.html).

22) Vragen gesteld door de leden der Kamer Van Velzen en Poppe (beiden SP) aan minister van Defensie van Middelkoop over het verzamelen van inlichtingen in het Caribische gebied. (Ingezonden 9 augustus 2007 en beantwoord door de Minister van Defensie op 3 september 2007 (https://zoek.officielebekendmakingen.nl/ah-tk-20062007-2572.html).

23) Jaime Karremann, 'In het diepste geheim', Marineschepen.Nl, juni 2017; en Wies Platje, 'Een zee van geheimen', Boom, Amsterdam 2010.

24) 'Russische schepen verjagen Nederlandse onderzeeër op Middellandse Zee', de Volkskrant, 9 november 2016 (https://www.volkskrant.nl/buitenland/-russische-schepen-verjagen-nederlandse-onderzeeer-op-middellandse-zee~a4412011/).

25) Incidents at Sea Agreement, tussen VS en USSR, 25 mei 1972 (https://www.state.gov/t/isn/4791.htm). Een soortgelijk verdrag werd in april 2014 onlangs getekend door 21 landen om de Stille Oceaan stelt dat oppervlakte schepen de aanwezigheid van onderzeeboten moeten aangeven, zie: CUES document (Code for Unplanned Encounters at Sea), Western Pacific Naval Symposium, 22 april 2014 (http://www.jag.navy.mil/distrib/instructions/CUES_2014.pdf).

26) Ian Anthony, 'Reducing military risk in Europe,' SIPRI policy paper, no. 51, June 2019. (https://www.sipri.org/publications/2019/sipri-policy-papers/reducing-military-risk-europe)
27) Ben van Raaij, 'Somalische piraten slaan na vijf jaar weer toe', de Volkskrant, 15 maart 2017 (https://www.volkskrant.nl/buitenland/piraten-hielden-zich-jarenlang-gedeisd-voor-somalische-kust-maar-nu-toch-weer-schip-gekaapt~a4474160/).

28) Michiel de Weger, 'Steeds ergens anders De organisatie en de operaties van de Nederlandse militaire speciale eenheden', december 2011, uitgave: Nederlandse Defensie Academie (NLDA) Faculteit Militaire Wetenschappen (FMW), Breda (https://www.atlcom.nl/upload/Steeds_ergens_anders___inhoud_.pdf).

29) 'Besluitvorming rond supergeheime operaties, en: Bouwen in de Zuidplas', Argos 4 april 2007

(https://www.vpro.nl/argos/speel~POMS_VPRO_345244~besluitvorming-rond-supergeheime-operaties-en-bouwen-in-de-zuidplas-argos~.html).

30) Jos Slats, 'Nederlandse onderzeeër luistert Serviërs af', de Volkskrant 27 april 1993.

31) Huub Jaspers, 'Geheime Nederlandse steun aan de oorlog van Bush', VD AMOK, tijdschrift voor antimilitarisme en dienstweigeren, nummer 4, 2005 (http://www.openheidoverirak.nl/databank/Geheime%20Nederlandse%20steun%20aan%20de%20oorlog%20van%20Bush.html).

32) Gerard van Oosbree, 'De kikkeropleiding, heimelijk leren opereren op de grens van land en water', Dutch Defence Press, 29 februari 2016 (https://www.dutchdefencepress.com/de-kikkeropleiding-heimelijk-leren-opereren-op-de-grens-van-land-en-water/); en 'Taskforce Barracuda streed in het geheim tegen piraten', Marineschepen.nl, 10 december 2015 (https://marineschepen.nl/nieuws/Taskforce-Barracuda-streed-in-het-geheim-tegen-piraten-101215.html).

33) Kolonel luitenant ter Zee Mos en luitenant ter Zee 1 drs. Roy de Ruiter, 'Nowhere to run, Nowhere to hide De NH-90, de maritieme gevechtshelikopter van de Nederlandse krijgsmacht', Marineblad, juni 2016 (https://www.kvmo.nl/media/k2/attachments/Marineblad_juni_2016def.pdf).

34) SOF Reference Manual ((Version 2.1 Academic Year 99/00) Army Command and General Staff College. Hoofdstuk 4: US NAVAL SPECIAL OPERATIONS FORCES; NAVAL SPECIAL WARFARE COMMAND (NAVSPECWARCOM). Te vinden op de site van de Federation of American Scientists (https://fas.org/irp/agency/dod/socom/sof-ref-2-1/SOFREF_Ch4.htm).

35) Verslag van een technische briefing over de 'Toekomst van de Nederlandse onderzeedienst,' 16 maart 2016 TK 34 225, nr. 11, vastgesteld 20 april 2016 (https://zoek.officielebekendmakingen.nl/kst-34225-11.html).

36) Martin Broek, 'Over geheime operaties van Nederlandse onderzeeboten in het buitenland,' geschreven 27 mei 2010 , Broekstukken 7 juli 2017 (http://broekstukken.blogspot.nl/2017/07/over-geheime-operaties-van-nederlandse.html).

37) Verslag van een technische briefing over de 'Toekomst van de Nederlandse onderzeedienst,' 16 maart 2016 TK 34 225, nr. 11, vastgesteld 20 april 2016 (https://zoek.officielebekendmakingen.nl/kst-34225-11.html).

38) Joris Janssen Lok, 'NATO arms against Serbian submarines', Jane's Defence Weekly 14 maart 1993.

39)David Wroe, 'Australia conducts naval drills to stop and search North Korean weapons ships', Sidney Morning Herald, 6 november 2017 (http://www.smh.com.au/federal-politics/political-news/australia-conducts-naval-drills-to-stop-and-search-north-korean-weapons-ships-20171106-gzg01k.html).

40) Albert de Lange, 'Ex-Joegoslavië een paradijs voor de wapenhandel', Parool 30 januari 1993.

41)Verslag van een rondetafelgesprek, 'Toekomst van de Nederlandse onderzeedienst', 16 maart 2016, TK 34 225, nr. 14, vastgesteld 26 april 2016 ( https://zoek.officielebekendmakingen.nl/kst-34225-14.html).

42) Verslag van een rondetafelgesprek, 'Toekomst van de Nederlandse onderzeedienst', 16 maart 2016, TK 34 225, nr. 14, vastgesteld 26 april 2016 ( https://zoek.officielebekendmakingen.nl/kst-34225-14.html).

43) 'Fundamentals of Maritime Operations; Netherlands maritime military doctrine', Royal Netherlands Navy Directorate of Operations Maritime Warfare Centre, 2014 (https://www.defensie.nl/english/downloads/publications/2015/03/03/netherlands-maritime-military-doctrine), § 7.9.2. pagina 211: “Submarines, on the other hand, are vulnerable to aircra~ and helicopters. Most submarines do not have air defence capabilities, which means that there is generally little to stop aircraft and helicopters launching an attack on submarines, as it is not necessary to observe any stand-of distance. Equipping maritime helicopters and patrol aircraft with special devices (sonar, sonar buoys and torpedoes) enables them to detect and attack submarines. Furthermore, submarines are also an excellent asset against enemy submarines, as they have similar sensor and weapon ranges.”

44) NH90 helikopters kunnen van de vier LCF-fregatten, de twee M-fregatten en zelfs van de vier Holland patrouille vaartuigen opereren. Zie: NH90-maritieme gevechtshelikopter

(https://www.defensie.nl/onderwerpen/materieel/vliegtuigen-en-helikopters/nh90).

45) 'AGM/RGM/UGM-84 HARPOON MISSILE,' (http://www.boeing.com/history/products/agm-84d-harpoon-missile.page).
46) 'The Netherlands – MK 54 Lightweight Torpedoes', Defense Security Cooperation Agency, July 31, 2018, (http://www.dsca.mil/major-arms-sales/netherlands-mk-54-lightweight-torpedoes); and https://www.defenseindustrydaily.com/team-torpedo-raytheon-partners-to-support-mk48-and-mk54-requirements-02533/; Ook de Walrus heeft afvuurmogelijkheden voor de Harpoon voor onderzeeboten, maar die heeft Nederland niet aangeschaft.

47) Kapitein-luitenant ter zee Rob Brodie (marine VS), 'The Navy needs coastal defence cruise missiles', Proceedings Magzine, juni 2017, p. 12. (https://www.usni.org/magazines/proceedings/2017-06/navy-needs-coastal-defense-cruise-missiles).

48) NH Industries 'MAIN CHARACTERISTICS,' (http://www.nhindustries.com/site/en/ref/Main-Characteristics_28.html).

49) DP-3.3 Nederlandse Doctrine voor Air & Space Operations, Commando Luchtstrijdkrachten Staf CLSK | Kernstaf Air & Space Warfare Centre Luchtmach, vastgesteld 18 december 2014 (https://www.defensie.nl/binaries/defensie/documenten/publicaties/2014/12/18/nederlandse-doctrine-voor-air—space-operations/dp-3.3-doctrine-voor-air-enamp-space-operations-gedrukte-versie-tcm4-1205746.pdf).5

50) Tony Wilkins, 'The Only Underwater Submarine-to-Submarine Kill in History', 25 juni 2015 (https://defenceoftherealm.wordpress.com/2015/06/25/the-only-underwater-submarine-to-submarine-kill-in-history/).Tobias van Gent en Ron van Maanen sommen in een boek over de onderzeebootbouw bij de Schelde op dat tijdens WOII 22 Japanse, 19 Italiaanse en 10 geallieerde onderzeeeërs door een onderzeeboot tot zinken zijn gebracht. Maar alleen al de Duitsers zouden volgens dezelfde bron tijdens deze oorlog 1.150 onderboten inzetten, waarvan in 1943 alleen 243 boten verloren gingen. Je spreekt dan over andere ordes. Tobias van Gent en Ron van Maanen, Luctor et Emergo; De onderzeeboten van de Koninklijke Maatschappij de Schelde 1905-1958 (Eigen beheer: Het boekenschap, 2018), p. 15 en 155.

51) Vivek Raghuvanshi, 'Indian Navy to buy underwater systems for its submarines', Defense News, 30 augustus 2017 (http://www.defensenews.com/naval/2017/08/30/indian-navy-to-buy-underwater-systems-for-its-submarines).